Hoe de kat schuld had aan de roof van 37 Helmantels en Team Egeltje te hulp schoot

Twee maanden geleden werd schilderij ‘Goudhaantje’ van Henk Helmantel (80) ontvreemd. Vervelend, maar klein bier vergeleken bij de 37 werken van de ‘Rembrandt van het Noorden’ die op de kop af 25 jaar geleden werden gestolen. Nog geen half jaar later hingen ze echter weer waar ze hoorden: in Helmantels De Weem in Westeremden. De manier waarop dat gebeurde is filmscriptwaardig.

In de nacht van 24 op 25 februari 2000 is een drietal mannen op weg naar Noord-Groningen. Het zijn Herman S. uit Kampen, Mannes L. uit Rijssen en diens buurman Johan van de W. De laatste is de chauffeur. Doel van hun expeditie: de privécollectie van schilder Henk Helmantel, die hangt in zijn eigen museum De Weem, gevestigd in de oude pastorie van het dorp Westeremden.

Totale waarde: anderhalf miljoen gulden
De missie slaagt. De drie maken die nacht niet minder dan 37 originele Helmantels buit. Daaronder ‘Het Egeltje’ en ‘Arjans eerste slofjes’. De totale waarde van de buit bedraagt maar liefst anderhalf miljoen gulden, omgerekend een kleine zeven ton in euro’s. ‘Het was de grootste diefstal van schilderijen van één schilder’, aldus Hein Hoffmann, regisseur van Andere Tijden, dat vorig jaar zomer een fraaie aflevering aan de kunstroof wijdde.

Toch is de diefstal (onterecht) een beetje een vergeten kunstroof: zo ontbreekt ze in de overzichten die de NOS (ANP) en RTL ooit publiceerden.

Henk Helmantel (1945), geboren en getogen Westeremder, is een vermaarde fijnschilder. Helmantel besloot al voor zijn twaalfde jaar dat hij kunstschilder wilde worden en is al jaren één van de bekendste levende Nederlandse kunstschilders. ‘Als hij een paar honderd jaar geleden had geleefd, was hij net zo groot geweest als Johannes Vermeer’, zei kunstdetective Arthur Brand onlangs nog over hem op Radio Noord.

Er schoot meteen door mijn hoofd: Waar zijn ze? En komen ze terug?

Deze Helmantel, getooid met een imposante grijze baard, is die ochtend van de 25ste februari bezig om een krat lege melkflessen voor de melkboer aan de straat te zetten, als hij ziet dat er aan de achterkant van De Weem een ruitje ontbreekt. Een raam is uit de sponning gehaald, ziet hij.

‘Ik kijk naar binnen en zie dat alles leeg is’, zegt Helmantel in Andere Tijden. ‘Ik schrok me een ongeluk natuurlijk. Ik was verstijfd. Maar ik was niet in paniek. Ik dacht alleen maar: Oei. En, schoot er meteen door mijn hoofd: Waar zijn ze? En komen ze terug?’

Tegen de Volkskrant zegt hij: ‘Mijn adem stokte in mijn keel.’

Helmantel heeft een probleem, beseft hij. Behalve dat zijn schilderijen emotionele waarde hebben (‘Het waren geen tweedehandsjes’), weigert de verzekering ook maar een cent uit te keren. De schilder had het inbraakalarm namelijk zelf uitgezet. Waarom hij dat had gedaan, verklapte voormalig politieman Bart Heling uit Beilen in een in 2018 verschenen boekje over de roof.

 

De kat en het inbraakalarm
Maar dat inbraakalarm dus. Dat was voorzien van bewegingssensoren. En het was Helmantels kat die dat alarm al meerdere malen had laten afgaan. De ‘Rembrandt van het Noorden’ was daar op den duur zo flauw van geworden, dat hij het alarm maar had uitgeschakeld. ‘Helmantel had tot dan toe een rotsvast vertrouwen in de mensheid gehad en dacht dat het ook wel veilig was zonder dat het alarm was ingeschakeld’, schrijft Heling in zijn boekje.

‘Nee, we hadden de zaken hier niet goed voor mekaar’, moest Helmantel later toegeven.

Hoe langer schilderijen weg blijven, hoe kleiner de kans dat ze terugkomen

Dat was een understatement, want de expositieruimte van De Weem is schoon leeggehaald; er hangen nog slechts een paar wat grotere werken. Haast is nu geboden, want, zo heeft kunstdetective Arthur Brand al vaak uitgelegd: ‘Hoe langer schilderijen weg blijven, hoe kleiner de kans dat ze terugkomen.’ In Nederland ligt het percentage weliswaar wat hoger, maar wereldwijd wordt slechts acht procent van de alle gestolen kunst ooit teruggevonden.

Groningse politie staat er slecht op
Gelukkig kan korpschef Bernard Welten wel een succesje gebruiken. De Groningse politie staat er namelijk slecht op: Groningen kampt met de nasleep van de Oosterparkrellen én met negen onopgeloste prostitutiemoorden. Welten bekent in zijn voorwoord van Kunstroof te Westeremden dat hij not amused was toen hij na een paar dagen informeerde of er al wat schot zat in de zaak. Het antwoord was namelijk nee. Zijn mannen waren nog geen steek opgeschoten.

De korpschef pakt daarom groot uit door een speciaal rechercheteam op de roof te zetten. Hoofddoel van dat ‘Team Egeltje’, genoemd naar één van de gestolen schilderijen van Helmantel: de 37 werken terugbezorgen bij de schilder. Dáár is alles op gefocust. Het pakken van de daders is van secundair belang. Eventuele arrestaties worden beschouwd als een bonus.

Vandaar ook dat meteen vol de publiciteit wordt gezocht. Immers: hoe meer ruchtbaarheid, hoe kleiner de kans dat de dieven de schilderijen kunnen verpatsen. Uit tactische overwegingen maakt de politie bovendien bekend dat er 36 schilderijen zijn gestolen, eentje minder dan er daadwerkelijk zijn buitgemaakt.

Het team van Henk (Bart) Heling en zijn collega Nico Nijp mag los: er worden getuigenoproepen gedaan op tv, er wordt een beloning (50.000 gulden) uitgeloofd voor de gouden tip, F-16’s maken van boven foto’s van de mogelijk gebruikte vluchtwegen en de telefoon van Helmantel krijgt een tap. Alle inkomende en uitgaande gesprekkende zullen worden getraceerd en opgenomen.

Heling: ‘Door die publiciteit werden de schilderijen eigenlijk onverkoopbaar. Nu moeten ze wel om losgeld gaan vragen, was onze gedachte.’

Sterk Twents accent
Na ruim drie weken komt er eindelijk wat schot in de zaak, als Helmantel wordt gebeld door één van de dieven. Vanuit een telefooncel bij Enschede zegt iemand met een sterk Twents accent dat hij de schilderijen tegen betaling terug wil bezorgen. ‘Geen politie.’ Een paar dagen later belt de afperser opnieuw: hij wil 300.000 gulden zien. ‘Voor de 37 schilderijen.’ Dat is informatie die alleen de dader kan weten, weet de politie.

Helmantel is wel bereid om die drie ton af te tikken, maar daar denkt de politie anders over. ‘Het kostte toch nog wat overredingskracht om Henk van dat idee af te helpen’, schrijft Heling. De politie vraagt de schilder bovendien om tijdens een volgend gesprek met de dieven te zeggen dat het hem allemaal te veel wordt, en dat zijn ‘neef Hans’ de onderhandelingen vanaf nu voor zijn rekening zal nemen. Deze ‘neef Hans’ is een politieman.

Op een zondagochtend eind maart, als Helmantel in de kerk zit, bellen de dieven opnieuw. Zijn dochter van veertien is alleen thuis en neemt op. ‘Geen politie, anders gebeurt er wat met je’, krijgt ze te horen. Wat vervelend is: de dochter rent overstuur de straat op en loopt daar een correspondent van het Nieuwsblad van het Noorden tegen het lijf. Daarmee ligt het nieuws letterlijk op straat, met het gevolg dat van de dieven lange tijd taal noch teken meer wordt vernomen.

Arresteren die hap, kreeg ik te horen. ‘We weten nu wie het zijn.’ Ik weigerde

Dik twee maanden stilte
Het blijft zelfs dik twee maanden stil. En dat terwijl Heling c.s. een goede tip hebben gekregen. De Kamper kunsthandelaar Herman S. zou wel eens betrokken kunnen zijn bij de roof, krijgen ze te horen. Telefoontaps leiden Team Egeltje vervolgens naar Twente, waar ook de aanvankelijke telefoontjes vandaan kwamen. De politie herkent meteen de stem van Mannes L. Dat is dezelfde stem die halverwege maart contact had gezocht met Helmantel om de drie ton te eisen.

De radiostilte die de dieven betrachten werkt op de zenuwen van de politietop. ”Arresteren die hap. We weten nu immers wie het zijn’, kreeg ik te horen’, zegt Helling. ‘Maar daar ging ik tegenin. Ik weigerde. ‘Dat is tegen de afspraak!’, riep ik. ”Het gaat om de schilderijen!’ Ik bleef hameren op geduld. Geduld, geduld, geduld.’

Cryptische advertenties
Om de kunstdieven te bewegen toch maar weer contact te zoeken, wordt besloten een tweetal cryptische advertenties (met daarin de naam van Helmantels vrouw Barbara) te plaatsen in de Telegraaf. Met dank aan Barbera [sic]. Wij hadden zo’n goed gesprek. Bel nog eens, zo staat er in één van de advertenties. De actie heeft succes: de dieven nemen opnieuw contact op.

Pseudokoper ‘neef Hans’ slaagt er vervolgens in om de dieven te bewegen tot een ruil. Drie ton in een geldkoffer tegen achttien van Helmantels schilderijen, omdat de dieven op het laatste moment besluiten om de helft van de werken alsnog achter te houden. Die ruil vindt plaats op 17 juli 2000, op een parkeerplaats langs de A1, in de buurt van Rijssen, aan de rand van een bos.

De rest van de schilderijen liggen achter een knieschot op de zolder, snottert Johan van de L.

Daar gaat het nog bijna mis, als Mannes L. het geld grijpt, het op een lopen zet, de geldtas over een hek smijt en het bos in rent. Achter dat hek staan de dochter van L. (Chantal) en haar vriend Nils H. klaar om er op de brommer met het geld vandoor te gaan. Dat lukt niet. De twee worden gearresteerd. L. ontkomt aanvankelijk wel. ‘Hem pakken we later wel, eerst het geld’, meent de politie. Hij wordt een paar dagen later in Hengelo van de straat geplukt.

De politie neemt onmiddellijk na de overdracht een kijkje bij de buurman van L. ‘Het is helemaal mis hè’, zegt rechercheur Nijp als hij het huis binnengaat, waarna Johan van de W. vrijwel onmiddellijk breekt. ‘De rest van de schilderijen liggen achter een knieschot op de zolder’, snottert hij. Alle 37 Helmantels zijn daarmee weer boven water.

‘Ze zijn onbeschadigd’
Een dag later, op 18 juli 2000, krijgt de schilder ten overstaan van de massaal uitgerukte pers zijn werken terug. ‘Ze zijn onbeschadigd’, constateert een opgeluchte Helmantel. ‘Ik wil de inbrekers complimenteren dat ze zo zorgvuldig met de kunstwerken zijn omgegaan’, aldus de schilder in een voorgelezen perscommuniqué. ‘Ik wens ze toe dat ze zullen ontdekken dat ze een verkeerde keuze in hun leven hebben gemaakt.’

‘Diefstal net scene uit Sjors en Sjimmie’, bloklettert de Telegraaf. Ook de advocaat van Mannes L. probeert de Rijssenaar een paar maanden later voor de rechtbank nog af te schilderen als een kluns, maar daar gaat rechter mr. Wieland niet in mee. Die vindt de kunstroof een serieuze zaak die serieuze straffen verdient. L. krijgt drie jaar onvoorwaardelijk, Herman S. moet twee jaar brommen. Johan van de W. en Nils H. komen eraf met taakstraffen.

Henk Heling is niet bij de rechtszaak aanwezig. ‘Dat heb ik nooit gedaan’, zegt hij. ‘Zodra een zaak was opgelost, was het voor mij ook klaar. Dat gold, hoe bijzonder deze zaak ook was, ook deze keer.’

Team Egeltje 2000
Het oplossen van de kunstroof heeft de Groningse politie goed gedaan, schrijft Welten. ‘Het resultaat droeg zeker bij aan het (terecht) verbeteren van de goede naam van de Groningse regionale recherche.’

De rechercheurs van Team Egeltje krijgen allen een aandenken in de vorm van een print van het Egeltje, met daaronder de handtekening van Henk Helmantel. ‘Team Egeltje 2000’, staat erop.

Bij Henk Heling hangt-ie in de gang.

 

Bronnen: Kunstroof te Westeremden, RTV Noord, Henk Heling, Andere Tijden, Volkskrant, Tubantia, Telegraaf.

Dit verhaal verscheen eerder op RTV Noord.